પાઠ ૧૬: નૈસર્ગિક સ્ત્રોતો નું ટકાઉ પ્રબંધન

  Science lesson 16

   આપણે ઘણી વાર પર્યાવરણીય સમસ્યાઓ વિશે સાંભળીએ વાંચીએ છીએ. આ મોટા ભાગની વૈશ્વિક સમસ્યા છે અને તેનું સમાધાન કરવામાં આપણે આપણી જાતને અસહાય માનીએ છીએ. 

તેના માટે અનેક આંતરરાષ્ટ્રીય કાયદા તેમજ નિયંત્રણ છે અને આપણા દેશમાં પણ પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટે અનેક ફાયદા છે. અનેક રાષ્ટ્રીય તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠનો પણ પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટે કાર્ય કરી રહ્યા છે.

સ્ત્રોતોનો અવિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ કરવાથી ઉત્પન્ન થતી સમસ્યાના વિષયમાં જાગૃતિ આપણા સમાજમાં એક નવી બાબત છે.

જ્યારે આ જાગૃતિ વધે છે ત્યારે કોઈ ને કોઈ પગલાં પણ લઈ શકાય છે. તમે ‘ગંગા-સફાઈ યોજના’ના વિષયમાં અવશ્ય સાંભળ્યું પણ હશે. 

કરોડોની આ યોજના લગભગ 1985 માં એટલા માટે શરૂઆત કરાઈ હતી કારણ કે ગંગાનદીના પાણીની ગુણવત્તા ખૂબ ઓછી થઈ ગઈ હતી. 

કોલિફોર્મ જીવાણુ (બેક્ટરિયા)નો એક વર્ગ છે જે માનવના આંતરડામાંથી મળી આવે છે. પાણીમાં તેની હાજરી, રોગજન્ય સૂક્ષ્મ જીવાણુ થતું પ્રદૂષણ દર્શાવે છે.

પર્યાવરણને બચાવવા માટે પાંચ પ્રકારના R સમજાવો.

Refuse (ના પાડવું), Reduce (ઓછો ઉપયોગ કરવો), Reuse (પુનઃ ઉપયોગ કરવો), Repurpose ( હેતુફેર ક૨વો), Recycle (પુનઃચક્રીકરણ).

Refuse:-(ના પાડવું)

Refuse નો અર્થ એ છે કે, તમારે જરૂર ના હોય તેવી વસ્તુ લોકો  તમને આપે તો તમે નો પાડો.

તેમને તથા પર્યાવરણને હાનિકારક હોય તેવા ઉત્પાદનો ખરીદવાની ના પાડો. એક જ વાર વાપરી શકાય તેવી પ્લાસ્ટિકની થેલી માટે પણ ના પાડો.

Reduce :- (ઓછો ઉપયોગ કરવો)

  તેનો અર્થ છે કે તમારે ઓછામાં ઓછી વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરવો  જોઈએ. તમે વીજળીના પંખા તેમજ બલ્બ ની સ્વીચો બંધ કરીને વીજળી બચાવી શકો છો. 

તમે ટપકતા નળનું સમારકામ કરાવીને પાણીની બચત કરી શકો છો. ખોરાકનો વ્યય ન કરવો જોઈએ. શું તમે આવી અન્ય બાબતો વિશે વિચારી શકો છો, જેનો ઉપયોગ ઘટાડી શકાય તેમ છે ?

Reuse :-(પુનઃ ઉપયોગિતા)

 આ પુનઃ ચક્રીય કરવા કરતાં પણ વધારે સાચો રસ્તો છે. કારણ કે,  પુનઃ ચક્રીયકરણમાં કેટલીક ઊર્જા તો વપરાય જ છે. 

પુનઃઉપયોગની રીતમાં તમે કોઈ વસ્તુનો વારંવાર ઉપયોગ કરો છો. પરબીડિયાને ફેંકી દેવાની જગ્યાએ તમે તેને ઉલટાવીને ફરીથી ઉપયોગ કરી શકો છો.

વિવિધ ખાદ્ય પદાર્થોની પ્લાસ્ટિકની શીશીઓ, ડબી વગેરેનો ઉપયોગ રસોડામાં જેમ કે અથાણાં ભરવા માટે કરી શકાય છે. 

બીજી કઈ વસ્તુઓ એવી છે કે જેનો આપણે પુનઃઉપયોગ કરી શકીએ?

Repurpose:- (હેતુ ફેર કરવા)

આનો અર્થ એ થયો કે, જો મૂળભૂત હેતુ માટે કોઈ ઉત્પાદનનો ઉપયોગ ન થઈ શકે તેમ હોય ત્યારે ધ્યાનથી વિચારીને તેનો બીજા કોઈ હેતુ માટે ઉપયોગ કરવો. 

ઉદાહરણ તરીકે હેન્ડલ તુટી ગયા હોય તેવી કાચની બરણી કે કપનો ઉપયોગ નાના છોડને ઉગાડવાની કે પક્ષીઓને ચણ નાખવા કરી શકાય છે.

Recycle:-(પુનઃ ચક્રીકરણ)

આનો અર્થ એ થાય કે પ્લાસ્ટિક, કાગળ, કાચ અને ધાતુ જેવી વસ્તુઓનું નવું ઉત્પાદન કરવા ને બદલે તેનું પુનઃ ચક્રકરણ કરીને જરૂરી વસ્તુઓ બનાવવી જોઈએ. 

પુનઃચક્રીકરણ કરી શકાય તેવા કચરાને અન્ય કચરાથી અલગ એકઠો કરવો જોઈએ. શું તમારા ગામ કે શહેરમાં આવી કોઈ વ્યવસ્થા છે જેથી આવા પદાર્થોનું પુનઃ ચક્રીકરણ કરી શકાય ?

નૈસર્ગિક સ્ત્રોતો નું  વ્યવસ્થાપન શા માટે જરૂરી છે?

  આપણે આપણા સ્રોતોના વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગની  જરૂરિયાત છે કારણ કે આ સ્રોતો મર્યાદિત છે .

સ્વાસ્થ્ય સેવાઓમાં સુધારણાને કારણે આપણી જનસંખ્યા તીવ્ર ગતિથી વધારો થઈ રહ્યો છે, તેથી બધા સ્ત્રોતોની માંગ પણ ઘણી બધી ઝડપથી વધતી જાય છે. 

પ્રાકૃતિક સ્રોતોનું વ્યવસ્થાપન કરતી વખતે દીર્ઘકાલીન દ્રષ્ટિકોણને ધ્યાનમાં રાખવો જોઈએ કે જેથી આવનારી પેઢીઓ સુધી તે સ્રોતો પ્રાપ્ત રહેવા જોઈએ. 

આ વ્યવસ્થાપનમાં એ બાબત પણ સુનિશ્ચિત કરવાની જરૂરી છે કે તેઓનું વિતરણ બધા વર્ગોમાં સમાન રીતેથી થવું જોઈએ, ન કે માત્ર મુઠ્ઠીભર ધનવાનો શક્તિશાળી લોકો ને તેનો લાભ મળે.

એક અન્ય બાબત પર ધ્યાન આપવું જરૂરી છે કે જ્યારે આપણે આ સ્રોતોનું શોષણ. કરીએ ત્યારે આપણે પર્યાવરણને નુકસાન પહોંચાડી છીએ. 

ઉદાહરણ તરીકે, ખનનથી પ્રદૂષણ થાય છે કારણ કે ધાતુનું નિષ્કર્ષણ સાથે-સાથે વધુ માત્રામાં ધાતુનો કચરો પણ નીકળે છે. આમ, સૂપોષિત નૈસર્ગિક સ્રોતોના વ્યવસ્થાપનમાં નકામા પદાર્થના નિકાલની વ્યવસ્થા પણ થવી જોઈએ.

જંગલો અને વન્ય જીવન (Forests and Wild Life):- 

જૈવ વિવિધતા

જંગલ, જૈવ વિવિધતાના વિશિષ્ટ (lotspots) સ્થળ છે. જૈવ વિવિધતાનો એક આધાર તે વિસ્તારમાં મળી આવનાર વિવિધ જાતિની સંખ્યા છે. 

જોકે, સજીવોના વિવિધ સ્વરૂપો (જીવાણુઓ બેકટેરિયા, ફૂગ, ત્રિઅંગી, સપુષ્પી વનસ્પતિ, સુત્રકૃમિ, કીટકો, પક્ષીઓ, સરિસૃપ વગેરે) પણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

વારસાગત જૈવવિવિધતાનું સંરક્ષણ કરવાનો પ્રયત્ન પ્રાકૃતિક સંરક્ષણના મુખ્ય ઉદેશોમાંનો એક છે. પ્રયોગો અને ક્ષેત્રઅભ્યાસ (field study)થી આપણને જાણકારી મળે છે કે, વિવિધતાનો નાશ થવાથી પરિસ્થિતિય સ્થાયીતા પણ નાશ પામી શકે છે.

જંગલને લગતી વ્યક્તિઓ (Stakeholders of forest):- 

વન સરક્ષણ માટે તેની સાથે સંકળાયેલ કઈ વ્યક્તિઓ કે સંસ્થાઓ તરફ ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે તે સમજાવો.

(i) જંગલની અંદર તેમજ તેની નજીક રહેનારા લોકો પોતાની અનેક જરૂરિયાતો માટે જંગલ પર નિર્ભર રહે છે.

(ii) સરકાર વનવિભાગ કે જેની પાસે જંગલોના નિયંત્રણ છે અને તે જંગલોમાંથી પ્રાપ્ત સ્ત્રોતોનું નિયંત્રણ કરે છે.

(iii) ઉદ્યોગપતિઓ, જેઓ ટીમરુનાં પર્ણોમાંથી બીડી બનાવવાથી લઈને કાગળમિલ સુધી જંગલની વિવિધ નીપજોનો ઉપયોગ કરે છે. જોકે તે જંગલોના કોઈ પણ એક વિસ્તાર પર આધારિત હોતા નથી.

(iv) પ્રકૃતિપ્રેમી કે જે વન્ય જીવન અને પ્રકૃતિનું મૂળ સ્વરૂપમાં સંરક્ષણ ઈચ્છે.

જંગલ સંરક્ષણ માં બિશનોઈ સમુદાય નો ફાળો

થારના રણની સીમા પાસે, પશ્ચિમ રાજસ્થાનમાં રહેતી બિસ્નોઈ પ્રજા છે. 

વન સંરક્ષણ અને વન્યજીવો તેની ધાર્મિક માન્યતા સાથે સંકળાયેલ છે. 

સદીઓથી આ પ્રકૃતિપ્રેમી લોકો પોતાના જીવના ભોગે પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટે  વનસ્પતિઓ અને પ્રાણીઓનું રક્ષણ કરે છે. 

તેઓની મૂળભૂત માન્યતા એ છે કે દરેક સજીવોને જીવવાનો અને કુદરતી સંપત્તિમાં ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર છે. 

ભારત સરકારે હમણાં વન્ય જીવસંરક્ષણ અમૃતા દેવી બિશ્નોઈ રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારની વ્યવસ્થા કરી છે. 

આ પુરસ્કાર  અમૃતાદેવી બિશ્નોઈની સ્મૃતિમાં આપવામાં આવે છે જેઓએ 1731 માં રાજસ્થાન જોધપુર પાસેના ખેજરાલી ગામમાં ખેજરીનાં વૃક્ષો’ (ખીજડાનાં વૃક્ષો)ને બચાવવાના હેતુથી 363 લોકોની સાથે પોતાનું બલિદાન આપ્યું હતું.

જંગલોના પરંપરાગત ઉપયોગની રીતો

અભ્યાસ પરથી આ વાતને સ્થાપિત કરાયેલા છે કે જંગલોના પરંપરાગત ઉપયોગની રીતોના   વિરૂદ્ધ પૂવગ્રહના કોઈ ખાસ આધાર નથી.

ઉદાહરણ તરીકે, વિશાળ હિમાલય રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાનનું  સુરક્ષિત ક્ષેત્રમાં આલ્પાઈનના જંગલ છે જે ઘેટાંઓનો ચારો હતો. ભરવાડો પ્રત્યેક વર્ષે ગ્રીષ્મઋતુમાં પોતાના ઘેટાં ઘાટીઓમાંથી આ વિસ્તારમાં ચરાવવાને માટે લઈ જતા હતા.

આ વિસ્તાર રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન તરીકે જાહેર થવાથી આ પ્રવૃત્તિ બંધ થઈ, જેના કારણે પહેલાં તો આ ઘાસ ખૂબ જ લાંબા થઇ જાય છે. લંબાઈને કારણે જમીન પર પડી જાય છે અને નવાં ઘાસની વૃદ્ધિ અટકી જાય છે.

 જંગલોનું વ્યવસ્થાપન (Management of Forest):- 

ચિપકો આંદોલન

‘ચીપકો આંદોલન’ સ્થાનિક નિવાસીઓને જંગલોથી ભિન્ન કે દૂર કરવાની નીતિનું જ પરિણામ છે. 

આ આંદોલન 1970ના શરૂઆતના દશકામાં હિમાલયના ઊંચા પર્વતીય શૃંખલામાં ગઢવાલના ‘રેની’ નામના ગામની એક ઘટનાથી થયું હતું. 

આ વિવાદ લાકડાંના માલિકો તેમજ સ્થાનિક લોકોની વચ્ચે થયો હતો. કારણ કે વૃક્ષના જે માલિકો હતા તેઓને વૃક્ષ કાપવાનો અધિકાર આપી દેવાયો હતો.

એક દિવસ માલિકોના માણસો વૃક્ષને કાપવા માટે આવ્યા ત્યારે ત્યાંના સ્થાનિક પુરુષ ત્યાં હાજર ન હતા. 

કોઈ પણ પ્રકારના ભય વગર ત્યાંની મહિલાઓ તરત જ વૃક્ષો હતાં ત્યાં પહોંચી ગઈ અને વૃક્ષોની ફરતે પોતાના હાથ ફેલાવીને ઊભા રહી હતી. 

માલિકોએ તેમના માણસોને વૃક્ષો કાપતા અટકાવ્યા. છેવટે માલિકોએ તેમનું વૃક્ષો કાપવાનું કામ બંધ કરાવવું પડ્યું.

લાકડાના કોન્ટ્રાક્ટરોએ તે વિસ્તારનાં બધા વૃક્ષોને કાપીને ધરાશાહી કર્યા હોત અને તે વિસ્તાર કે ક્ષેત્રને હંમેશને માટે વૃક્ષહીન કરી નાખ્યો હોત. જ્યારે સ્થાનિક જનસમુદાય, વૃક્ષોની કેટલીક શાખા કે ડાળીઓ અને પર્ણોને કાપે છે.

જેથી સમય જતાંની સાથે પુનઃ તેના જૈવિક ભાગોની પૂર્તતા થાય. ‘ચીપકો આંદોલન’ ખૂબ જ ઝડપથી માનવ સમુદાયમાં ફેલાઈ ગયું હતું. 

તેમજ લોકસંચારે પણ તેમાં યોગદાન આપ્યું હતું અને સરકારને આ  વિચારવા માટે લાચાર કરી દીધી હતી કે જંગલ કોનાથી છે ? અને જંગલના સ્ત્રોતોનો સદુપયોગ  માટે પ્રાથમિકતા નક્કી કરવા માટે પૂર્ણ વિચારણા કરવા માટે લાચાર બનાવ્યા હતા.

વનોના વ્યવસ્થાપનમાં લોકોની ભાગીદારીનું એક ઉદાહરણ

1972 માં પશ્ચિમ બંગાળના વનવિભાગના પ્રદેશના દક્ષિણ પશ્ચિમ જિલ્લાઓમાં નાશ થઈ રહેલા સાલ વૃક્ષનાં જંગલની પુનઃપૂર્તિ કરવાની યોજના અસફળ થઈ હતી. 

દેખરેખની પરંપરાગત રીતે અને પોલીસની કાર્યવાહીથી સ્થાનીય લોકો અને પ્રશાસન વચ્ચેનું અંતર વધતું ગયુ તેના ફળ સ્વરૂપે જંગલના કર્મચારીઓ અને ગામવાસીઓમાં વારંવાર લડાઈઓ થવા લાગી હતી.

આ લડાઈ કે ઝઘડાએ નકસલવાદ જેવું સ્વરૂપ ધારણ કરતા હિંસક આંદોલનોને પણ વેગ મળી ગયો હતો. 

વનવિભાગે પોતાની રણનીતિ બદલીને મીદનાપૂરના અરાબાડી વનવિસ્તારોમાં એક યોજના પ્રારંભ કરી. 

અહીંયાં વનવિભાગના એક દૂરદર્શી અધિકારી બેનર્જીએ ગામવાસીઓ પોતાની યોજનામાં સમજાવ્યા હતા અને તેમના સહયોગથી ખૂબ જ ખરાબ પરિસ્થિતિ ધરાવતા સાલના આ જંગલને  1272 હેક્ટર્સ વિસ્તારનું સંરક્ષણ આપ્યું. 

ગામવાસીઓ આ ક્ષેત્રની  દેખભાળની જવાબદારીને બદલે રોજગાર મળવાની સાથે જ તેઓને ત્યાંથી નિપજનો 25 ટકાનો ઉપયોગનો અધિકાર પણ મળ્યો અને ખૂબ જ ઓછી કિંમતે બળતણ માટેના લાકડાં અને પશુઓને ચરાવવાની સહમતી પણ આપી દેવામાં આવી. 

સ્થાનિક જનસમુદાય સહમતિ તેમ જ સક્રિય ભાગીદારીથી  1983 સુધી અરાબાડીના સાલના વન સમૃદ્ધ થઈ ગયા અને પહેલા નકામા, પડતર કહેવાતા જંગલની કિંમત 12.5 કરોડ અંદાજીત ગણવામાં આવી.

ભારતમાં પાણીના સ્થાનિક સ્ત્રોતો પર સ્થાનિક નિવાસીઓ નું નિયંત્રણ શાના કારણે સમાપ્ત થઈ ગયું?

બંધ, જળાશય તેમજ નહેરોનો ઉપયોગ ભારતના વિવિધ પ્રદેશોમાં સિંચાઈ માટે પ્રાચીન સમયથી થઈ રહ્યો છે. 

પહેલા આ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ સ્થાનિક લોકો દ્વારા કરાતો હતો અને સ્થાનીય નિવાસી તેનું વ્યવસ્થાપન કૃષિ તેમજ રોજિંદી જરૂરિયાતો પૂરી કરવા માટે કરતાં હતા જેથી પાણી સંપૂર્ણ વર્ષ માટે પ્રાપ્ય થઈ શકે. 

આ સંગૃહીત પાણીનું નિયંત્રણ સારી રીતે કરાતું હતું અને પાણીની પ્રાપ્યતા અને દસકાઓ તેમજ સદીના અનુભવને આધારે યોગ્ય પાકની રીત અપનાવતા હતા. 

સિંચાઈના આ સ્ત્રોતોનુ વ્યવસ્થાપન પણ સ્થાનિક લોકો દ્વારા કરાતું હતું.

અંગ્રેજોએ ભારતની અન્ય બાબતોની સાથે-સાથે આ પદ્ધતિને પણ બદલી નાખી હતી. 

પરિયોજનાઓ જેવી કે વિશાળ બંધ અને દૂર સુધી જઇ શકે તેવી મોટી-મોટી નહેરોની સૌપ્રથમ સંકલ્પના કરી અને તેને કાર્યાન્વિત પણ અંગ્રેજો દ્વારા જ કરવામાં આવ્યું હતું. 

જેને આપણે સ્વતંત્ર થયા પછી આપણી સરકારે  પણ પૂરજોશની સાથે અપનાવેલ છે. 

આ વિશાળ પરિયોજનાઓથી સ્થાનિક રીતે સિંચાઈ ઉપેક્ષિત થતી ગઈ અને સરકાર ધીમે-ધીમે તેનું વ્યવસ્થાપન, પ્રશાસન પોતાના હાથમાં લેતી ગઈ જેથી પાણીના સ્થાનિક સ્ત્રોતો પર સ્થાનિક નિવાસીઓનું નિયંત્રણ સમાપ્ત થઈ ગયું.

બંધો (Dams) :- 

બંધ બાંધવાના ફાયદા અને ગેરફાયદા

મોટા બંધમાં પાણીનો સંગ્રહ પર્યાપ્ત માત્રામાં કરી શકાય છે જેનો ઉપયોગ માત્ર સિંચાઈ માટે નહિ પણ વિદ્યુત-ઉત્પાદન માટે પણ કરવામાં આવે છે.

તેમાંથી નીકળતી નહેરો પાણીની વધુ માત્રાને દૂરના સ્થાન સુધી લઈ જાય છે. 

ઉદાહરણ તરીકે, ઇંદિરા ગાંધી નહેરથી રાજસ્થાનના ઘણા મોટા વિસ્તારોમાં હરિયાળી આવી ગઈ છે, પરંતુ પાણીના અયોગ્ય વ્યવસ્થાપનને કારણે માત્ર કેટલાક વ્યક્તિ જ તેનો લાભ મેળવે છે 

તે કારણથી પાણીના વ્યવસ્થાપનના લાભથી ઘણા બધા લોકો વંચિત રહી ગયા છે. પાણીનું યોગ્ય વિતરણ થતું નથી.

આમ, પાણીના સ્ત્રોતની નજીક નજીકમાં રહેનાર વ્યક્તિ શેરડી તેમજ ડાંગર જેવા વધારે પાણી દ્વારા ઊગતા પાકો લઈ શકે છે. જ્યારે પાણીના સ્ત્રોતથી દૂર રહેનારા લોકોને પાણી મળી શકતું નથી.

બંધ તેમજ નહેરો બનાવતી વખતે સ્થળાંતરિત કરાવેલી વ્યક્તિઓમાં પણ વ્યથા અને અસંતોષ વધી જાય છે કારણ કે તે સમયે કરેલા વાયદાઓ પૂરા કરવામાં આવેલ નથી.

(i) સામાજિક સમસ્યાઓ :

કારણ કે તેનાથી મોટી સંખ્યામાં ખેડૂત અને આદિવાસી વિસ્થાપિત થાય છે અને તેને પુરતું વળતર પણ મળતું નથી.

(ii) આર્થિક સમસ્યાઓ :

કારણ કે તેમાં રોકાયેલા નાણાંના પ્રમાણમાં લોકોને પૂરતા મળતા નથી.

(iii) પર્યાવરણીય સમસ્યાઓ :

કારણ કે તેથી મોટા સ્તરે જંગલોનો વિનાશ થાય છે. અને જૈવવિવિધતાને નુકસાન થાય છે.

વિકાસની વિવિધ પરિયોજનાઓમાં સ્થળાંતરિત થયેલા લોકોમાંથી મોટા ભાગના વ્યક્તિઓ ગરીબ આદિવાસીઓ હોય છે. 

જેને આ પરિયોજનાઓથી કોઈ લાભ થતો નથી અને તેઓને પોતાની ભૂમિ તેમજ જંગલોમાંથી પણ હાથ ધોવા પડે છે. 

વળી, નુકસાનની પૂર્તિ પણ યોગ્ય રીતે થતી નથી. 1970 માં બનેલા તાપી બંધના વિસ્થાપિતોને હજુ સુધી તે લાભ મળી શક્યો નથી જેનો તેઓને વાયદો કર્યો હતો.

પાણીનો સંગ્રહ (Water Harvesting):- 

જળ સંગ્રહણ ના વ્યવસ્થાપનના  ઉદેશ

જળ સંગ્રહ વ્યવસ્થાપનના ભૂમિ અને પાણીના સંરક્ષણના પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે છે.

જેથી ‘જૈવભાર’ના ઉત્પાદનમાં વધારો થઈશકે. 

તેનો મુખ્ય ઉદેશ ભૂમિ અને પાણી જેવા પ્રાથમિક સ્રોતોનો વિકાસ તથા વપરાશ માટે દ્વિતીય સ્ત્રોત તરીકે વનસ્પતિ તેમજ પ્રાણીઓનું ઉત્પાદન એ રીતે કરવું જેથી પરિસ્થિતિકીય અસંતુલન ન થાય. 

જલસંગ્રહ વ્યવસ્થાપન માત્ર પાણીનો સંગ્રહ કરાતા સમુદાયના ઉત્પાદન તેમજ આવક વધારવાનો નથી પણ દુકાળ તેમજ પૂરની પહોંચી મળવાનું છે અને નીચાણવાળા વિસ્તારોમાં આવેલા બંધ કે જળાશયનું આયુષ્ય વધારે છે.

પાણીનો સંગ્રહ અને જાળવણી

   પાણીનો સંગ્રહ (Water Harvesting) ભારતમાં ખુબ જૂની સંકલ્પના છે. 

રાજસ્થાનમાં પાળા (ખાદીન), મોટા ટાંકા અને નળા, મહારાષ્ટ્રના બંધારણ તેમજ તાલ (તળાવ), મધ્યપ્રદેશ તેમજ ઉત્તરપ્રદેશમાં બંદિશ, બિહારમાં આહાર અને પાઈન, હિમાચલ પ્રદેશમાં કુલહ, જમ્મુના કાંડ વિસ્તારમાં તાલાળા, તમિલનાડુમાં એરિસ (Tank), કેરલમાં સુરંગમ, કર્ણાટકમાં કટ્ટા વગેરે પ્રાચીન પાણીસંગ્રહ અને પાણીના પરિવહનની સંરચનાઓ આજે પણ ઉપયોગમાં આવે છે .

પાણીસંગ્રહની પદ્ધતિ સ્થાનિક હોય છે અને તેનો લાભ પણ સ્થાનીય કે મર્યાદિત વિસ્તારને થાય છે. 

સ્થાનીય નિવાસીઓને તે વિસ્તારના જળસ્રોતોની વ્યવસ્થાપન કરવા દેવાથી તેનો ઓછો વ્યય થાય છે કે સંપૂર્ણ અટકી જાય છે.

પાણીના સંગ્રહની પારંપરિક ખાદિન પદ્ધતિ.

મોટા  સમતલીય ભૂમિય  ભાગમાં પાણી સંગ્રહનુ સ્થળ મુખ્યત્વે અર્ધચંદ્રાકાર માટીના ખાડા અથવા નીચાણવાળા ભાગ, વર્ષાઋતુમાં પૂરી રીતે ભરાઈ જનારા નાળા અથવા પ્રાકૃતિક જળમાર્ગ પર બનાવેલા ‘ચેકડેમ’ જે કોંક્રિટ અથવા નાના કાંકરા–પથ્થર દ્વારા બનાવાય છે. 

આવા નાના બંધોના અવરોધના કારણે ચોમાસામાં પાણીના તળાવો ભરાઈ જાય છે. 

માત્ર મોટાં જળાશયોમાં પાણી સમગ્ર વર્ષ રહે છે. પરંતુ નાના જળાશયોમાં આ પાણી 6 મહિના કે તેનાથી પણ ઓછા સમય સુધી રહે છે. 

તેના  પછી તે સુકાઈ જાય છે. તેનો મુખ્ય ઉદેશ પાણી સંગ્રહનો નથી, પરંતુ ભૂમીય જળસ્તરમાં સુધારણા  કરવાનો છે. 

પાણીના ભૂમીય જળ સ્વરૂપમાં સરક્ષણ ના લાભ/ ફાયદા

પાણીના ભૂમિ જળના સ્વરૂપમાં સંરક્ષણના ઘણા લાભ થાય છે. ભૂમીય જળથી અનેક લાભ થાય છે. 

તે બાષ્પ બનીને ઊડી જતું નથી, પરંતુ આજુબાજુમાં ફેલાઈ જાય છે. 

મોટા વિસ્તારમાં  વનસ્પતિને ભેજ આપે છે.

તે સિવાય તેનાથી મચ્છરોની સમસ્યા થતી નથી. 

ભૂમિ જળ, માનવ તેમજ પ્રાણીઓના ઉત્સર્ગ દ્રવ્યથી સરોવરો અને તળાવમાં સ્થિર થયેલા પ્રદૂષિત પાણીની વધુ સુરક્ષિત છે.

કોલસો તેમજ પેટ્રોલિયમ (Coal and Petroleum):- 

પેટ્રોલિયમ તેમજ કોલસો લાખો વર્ષ પૂર્વે સજીવોની જૈવમાત્રાના વિઘટનથી પ્રાપ્ત થાય છે. 

આમ, આપણે જેટલી પણ સાવધાની કે સાવચેતીથી તેનો ઉપયોગ કરીએ તો પણ આ સ્રોત ભવિષ્યમાં સમાપ્ત થઈ જ જવાનો છે. 

આમ, ત્યાં સુધી આપણે ઊર્જાના વૈકલ્પિક સ્ત્રોતની શોધ કરવાની જરૂરિયાત રહે છે.

આ સ્ત્રોત  જો વર્તમાન દરથી ઉપયોગમાં લેવામાં આવે તો તે કેટલા સમય સુધી રહેશે, તેના વિષયમાં વિવિધ અટકળોને આધારે તેમજ અવલોકનોને આધારે આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે આપણા પેટ્રોલિયમના સ્રોત લગભગ હવે પછીના 40 વર્ષોમાં કોલસો પછીના 200 વર્ષ સુધી પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ છે.

કોલસો તેમજ પેટ્રોલિયમ પર વિચાર કરવાનો એક દૃષ્ટિકોણ એ પણ છે કે તે કાર્બનનો વિશાળ ભંડાર છે, જો તેની સંપૂર્ણ માત્રામાં કાર્બન સળગવાથી કાર્બન ડાયોક્સાઇડમાં રૂપાંતરિત થઈ જાય તો વાતાવરણમાં કાર્બન ડાયોક્સાઇડનું પ્રમાણ જરૂર કરતાં વધારે થઈ જાય જેથી ઝડપથી વૈશ્વિક તાપમાન વધવાના સંભાવના છે. (Global Warming). આમ, ઓ સ્રોતોનો વિવેકપૂર્ણ ઉપયોગ કરવાની જરૂરિયાત છે.

કેટલાંક સરળ વિકલ્પોથી આપણે આ ઊર્જાનો ઉપયોગમાં ઘટાડો લાવી શકીએ છીએ, તેના લાભ-નુકસાન તેમજ પર્યાવરણ અનુકુલન પર સંબંધિત વિચાર કરો :

(i) બસમાં મુસાફરી, પોતાના વાહનને ઉપયોગમાં લેવું અથવા ચાલતાં જવું કે સાઈકલ લઈને જવું.

(ii) તમારા ઘરમાં બલ્બ, ફ્લોરોસેન્ટ ટ્યુબનો ઉપયોગ કરવો.

(ii) લિફ્ટનો ઉપયોગ કરવો અથવા સીડીઓનો ઉપયોગ કરવો.

(iv) શિયાળામાં એક વધારાનુ સ્વેટર પહેરવું અથવા હીટર કે સગડીનો ઉપયોગ કરવો.

 

 Intex questions:- 

 

પ્રશ્ન: પર્યાવરણ મિત્ર બનવા માટે તમે તમારી ટેવોમાં ક્યાં પરિવર્તનો લાવી શકો છે?

ઉત્તર : પર્યાવરણમિત્ર બનવા માટે નીચે મુજબની ટેવોમાં પરિવર્તનો લાવીશું:

( 1 ) પ્લાસ્ટિકની કોથળીના બદલે કાગળ તેમજ શણની કોથળીનો ઉપયોગ.

( 2 ) થોડા અંતર માટે સાયકલનો ઉપયોગ કરીશું અથવા પગપાળા જશું.

(3) કચરો ગમે ત્યાં નાખવાને બદલે કચરાપેટીમાં નાખીશું.

(4)  પુનઃ પ્રાપ્ય સ્ત્રોતો અને જૈવ-વિધટનીય પદાર્થોનો ઉપયોગ કરીશું.

(5) જ્યારે જરૂર ન હોય ત્યારે વીજ-ઉપકરણોને સ્વીચ બંધ કરીશું.

(6) પાણીનો બગાડ અને પ્રદૂષણ કરીશું નહીં.

પ્રશ્ન : કુદરતી સ્રોતોના ટૂંકા ગાળાના હેતુઓ સિદ્ધ કરવા માટે થતું સ્રોતોના  શોષણના ફાયદા જણાવો..

ઉત્તર : કુદરતી સ્રોતોના ટૂંકા ગાળાના હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે થતાં  સ્રોતોના શોષણના ફાયદા :

(1) તે ફક્ત વર્તમાન પેઢીની પાયાની જરૂરિયાત પૂરી પાડે છે.

(2) તે ફક્ત વર્તમાન પેઢી માટે ફાયદાકારક બને છે.

પ્રશ્ન : કુદરતી સ્ત્રોતોના શોષણથી ટૂંકા ગાળાના હેતુઓના  ફાયદા, લાંબી અવધિ કે સમયગાળાને ધ્યાનમાં રાખીને બનાવેલા હેતુથી ફાયદાથી કેવી રીતે ભિન્ન છે ?

ઉત્તર : કુદરતી સ્ત્રોતોના શોષણ માટે:- 

ટૂંકા ગાળાના હેતુ:- 

→ માત્ર વર્તમાન પેઢીને લાભ થાય છે.

→ ટૂંકા સમયમાં ઝડપી વિકાસ થાય છે.

લાંબા ગાળાના હેતુ:- 

→ વર્તમાન તેમજ ભાવિ પેઢીને લાભ થાય છે.

→ એકધારો સતત વિકાસ થાય છે.

પ્રશ્ન: તમારા વિચાર પ્રમાણે સ્ત્રોતોનું શા માટે સમાન વિતરણ થવું જોઈએ ? સ્ત્રોતોના સમાન વિતરણ વિરૃદ્ધ કયાં કયાં પરિબળો કાર્ય કરે છે? 

 ઉત્તર : હા, સ્ત્રોતોનું સમાન વિતરણ થવું જોઈએ. જેથી ગરીબ અને અમીર બંને તેનો સમાન લાભ મેળવી શકે.

પૈસાદાર અને શક્તિશાળી લોકો તેમની ઓળખાણ અને સબંધોનો દુરુપયોગ કરે છે. 

પરિણામે તેઓ ગરીબ અને નબળા લોકોની સરખામણીમાં વધારે લાભ મેળવે છે.

સ્રોતોના તેના સમાન વિતરણ વિરુદ્ધ બે પરિબળો – પૈસા અને શક્તિ  કાર્ય કરે છે.

પ્રશ્ન: આપણે જંગલ અને વન્ય જીવનું સંરક્ષણ શા માટે કરવું જોઈએ?

ઉત્તર : જંગલોના સંરક્ષણની આવશ્યકતા :

(1) વિવિધ ઉદ્યોગો માટે જરૂરી કાચો માલ/પદાર્થો મેળવવા.

(2) ફળ, શાકભાજી, ચારો, ઘાસ વગેરે મેળવવા.

(3) ઔષધો, મરી મસાલા, ગુંદર, રેઝીન, કાથો, લાખ વગેરે મેળવવા.

(4) પ્રાણીઓને કુદરતી વસવાટ પૂરી પાડવા.

( 5) ભૂમિનું ધોવાણ અટકાવવા અને ફળદ્રુપતા જાળવવા.

વન્યજીવોના સંરક્ષણની આવશ્યકતા :

( 1 ) જંગલના નિવસનતંત્રની જાળવણી માટે તેમજ કુદરતમાં પર્યાવરણીય સંતુલન માટે.

(2) તેઓ જંગલમાં બીજવિકિરણ (ફેલાવા) દ્વારા જુદાં જુદાં સ્થળોએ વનસ્પતિ વૃદ્ધિ-વિકાસની અનુકુળતા પૂરી પાડે છે. આ રીતે તેઓ જંગલની જાળવણીમાં મદદરૂપ બને છે.

પ્રશ્ન: વન-સંરક્ષણ માટે કેટલાક ઉપાય બતાવો.

ઉત્તર : વન-સંરક્ષણના ઉપાયો નીચે મુજબ છે :

(1) બળતણ અને ફર્નિચરના લાકડા માટે વૃક્ષોની થતી અનિયંત્રિત કટાઈમાં ફરજિયાતપણે ઘટાડો કરવો.

(2) બળતણની  ખેંચ, ઘાસચારાની અછત, વ્યાવસાયિક હેતુ,વગેરે માટે થતા અતિશોષણથી જંગલના નિવસનતંત્રને સુરક્ષિત રાખવું.

(3) વૃક્ષારોપણ તેમજ તેમના ઉછેરની સંભાળ રાખવી. પ્રાપ્ત બધી જગ્યા પર ઝડપી ઉછેર પામતાં છોડ રોપી જંગલનો વિકાસ કરવો.

(4) જંગલની જાળવણી અને સંરક્ષણમાં સ્થાનિક લોકો અને ગામવાસીઓની સક્રિય ભાગીદારી કરવી.

પ્રશ્ન: તમારા નિવાસના વિસ્તારની આજુબાજુ પાણી-સંગ્રહની  પરંપરાગત પદ્ધતિ વિશે જાણકારી મેળવો.

ઉત્તર :  અમારા નિવાસના વિસ્તારની આજુબાજુ પાણી સંગ્રહણ પરંપરાગત પદ્ધતિ મુખ્યત્વે તળાવ, કૂવા અને વાવ છે.

પ્રશ્ન:  પીવાના પાણીના સંગ્રહની પરંપરાગત પદ્ધતિની પર્વતીય વિસ્તારોમાં, મેદાની વિસ્તારો અથવા પડતર વિસ્તારોમાં તુલના કરો.

ઉત્તર : પર્વતીય વિસ્તારોમાં પીવાના પાણીના સંગ્રહણની પરંપરાગત પદ્ધતિ મેદાની વિસ્તાર અથવા પડતર વિસ્તારોથી અલગ પડે છે.

દા. ત., હિમાચલ પ્રદેશ જેવા પર્વતીય વિસ્તારમાં સિંચાઇની સ્થાનિક પદ્ધતિ કુલહ છે.

 ઝરણામાં વહેતા પાણીને માનવસર્જિત પાઇપો કે નાળા દ્વારા પર્વતીય વિસ્તારનાં નીચેનાં ગામો તરફ લઈ જાય છે.

જ્યારે મેદાની વિસ્તારોમાં પાણી ચેકડેમ, ટેન્કર, તાલ (તળાવ) કે બંધીશમાં સંગ્રહવામાં આવે છે.

પ્રશ્ન: તમારા વિસ્તારમાં પાણીના સ્ત્રોતની તપાસ કરો. શું આ સ્ત્રોતથી પ્રાપ્ત પાણી તે વિસ્તારના બધા જ રહેવાસીઓ માટે પર્યાપ્ત છે ?

ઉત્તર: અમારા વિસ્તારમાં મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન દ્વારા પાણીનો સ્ત્રોત પૂરો પાડવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, સોસાયટીના બોર દ્વારા ભૂગર્ભ જળ પ્રાપ્ત થાય છે.

આમ છતાં, ઉનાળામાં ગરીબ અને નીચલા વર્ગના લોકોને દૈનિક જરૂરિયાતના પાણી માટે વોટર ટેન્કર પર આધાર રાખવો પડે છે.

સ્વાધ્યાયના પ્રશ્નો:- 

તમારા ઘરને પર્યાવરણમિત્ર (અનુકૂલિત) બનાવવા માટે તમે ક્યાં ક્યાં પરિવર્તનોનું સૂચન કરો છો?

ઉત્તર : નીચેના પરિવર્તનો વડે ઘર પર્યાવરણમિત્ર (અનુકલિત) બની શકે છે : 

(1) પાણીનો વ્યય અટકાવો. બ્રશ કરતી વખતે, સાબુ લગાવતી વખતે કે કપડાં -વાસણ ધોતી વખતે બિનજરૂરી પાણી વહી જતું અટકાવવું.

(2) જરૂર ન હોય ત્યારે બલ્બ, પંખા વગેરેની સ્વીચ બંધ રાખવી.

(3) ખોરાક અને ઊર્જાનો વ્યય અટકાવવો.

(4) શક્ય હોય ત્યાં સુધી વસ્તુઓનો પુનઃઉપયોગ કરવો.

(5) સૌર-કૂકર અને સોલાર વોટર હીટરનો ઉપયોગ કરવો.

(6) કચરાનું ઉત્પાદન ઘટાડવું.

(7) શક્ય હોય તો વરસાદી પાણીના સંગ્રહની વ્યવસ્થા કરવી.

પ્રશ્ન.2. શું તમે તમારી શાળામાં કેટલાક પરિવર્તન માટેના સૂચનો સૂચવી શકો છો કે જેથી તે (શાળા) પર્યાવરણીય અનુકૂલિત બની શકે?

ઉત્તર : નીચેના પરિવર્તનો વડે શાળા પર્યાવરણીય અનુકૂલિત બની શકે છે.

(1) રમતના મેદાનની ફરતે છોડ અને વૃક્ષ ઉગાડવા.

(2) વરસાદી પાણીના સંગ્રહની વ્યવસ્થા ઉભી કરવી.

(3) શક્ય હોય તો સોલાર સેલ પૅનલ ગોઠવવી.

(4) ખરેલા પર્ણો, વધેલા-ઢોળાયેલ ખોરાક, નકામા કાગળ  વગેરે જૈવભાર કચરામાંથી ખાતર બનાવવું.

(5) પીવાના પાણીના નળ, બાથરૂમ નળ ખુલ્લા રહી  ન જાય તેની કાળજી રાખવી..

પ્રશ્ન.૩. આ પ્રકરણમાં આપણે જોયું કે જયારે જંગલ તેમજ વન્ય પ્રાણીઓની વાત કરીએ છીએ ત્યારે ચાર મુખ્ય ભાગીદારો સામે આવે છે. તેમાંથી કોને જંગલના ઉત્પાદનોના વ્યવસ્થાપન માટે નિર્ણય લેવાનો અધિકાર આપી શકાય? તમે એવું કેમ વિચારો છો? .

ઉત્તર :ચાર મુખ્ય ભાગીદારો પૈકી, જંગલમાં અને તેની આસપાસ રહેતા લોકોને  જંગલના ઉત્પાદનના વ્યવસ્થાપનમા નિર્ણય લેવાનો અધિકાર આપી શકાય.

કારણ કે સ્થાનિક લોકો સુપોષિત પદ્ધતિથી નૈસર્ગિક સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કરવાની પરંપરાગત રીતોથી માહિતગાર હોય છે.

સ્થાનિક લોકો પ્રાચીન કાળથી પર્યાવરણને સહેજ પણ નુકસાન કર્યા વગર જંગલ અને વન્ય જીવોનો ઉપયોગ કરે છે.

પ્રશ્ન.4. વ્યક્તિગત સ્વરૂપમાં તમે નીચે આપેલ પૈકી કોના વ્યવસ્થાપનમાં  યોગદાન આપી શકો છો?

(a) જંગલ તેમજ વન્ય પ્રાણી

(b) જલસ્ત્રોત

(c) કોલસો તેમજ પેટ્રોલિયમ

ઉત્તર : વ્યક્તિગત સ્વરૂપમાં હું આપેલ તમામ સ્રોતના વ્યવસ્થાપનમાં નીચે મુજબ યોગદાન આપીશ.

(a) જંગલ તેમજ વન્ય પ્રાણી : કાગળનો બગાડ અટકાવી, કાગળનો ઓછા પ્રમાણમાં ઉપયોગ, નકામા કાગળનુ પુનઃ ચક્રીયકરણ, લાકડાના ફર્નિચરનો શક્ય તેટલો  ઓછો ઉપયોગ વગેરે દ્વારા વૃક્ષો બચાવી શકાય.

પ્રાણીઓને મારીને મેળવાતી ફ૨, ચામડું, , હાથીદાંત, શિંગડાં, કસ્તુરી જેવી કોઈ પણ પ્રાણીનીપજનો ઉપયોગ ન કરીએ.

(b) જળ સ્ત્રોત : રોજિદા પાણીનો વ્યય અટકાવીએ.ફુવારોને  બદલે ડોલમાં પાણી લઈ નાહીએ. 

વાહન ધોવા શક્ય એટલા ઓછા પાણીનો ઉપયોગ કરીએ. નળ યોગ્ય રીતે બંધ કરીએ. બ્રશ કરતી વખતે, શરીર પર સાબુ લગાવતી વખતે કે કપડાં -વાસણ ધોતી વખતે બિનજરૂરી પાણી વહી જતું અટકાવીએ.

(C) કોલસો તેમજ પેટ્રોલિયમ કે નજીકના સ્થળે જવું: નજીકના સ્થળે જવા પગપાળા જઈએ કે સાયકલનો ઉપયોગ કરીએ, જાહેર પરિવહન સેવાનો ઉપયોગ કરીએ. વીજઉપકરણોની  જરૂર ન હોય ત્યારે સ્વિચ બંધ કરીએ.

પ્રશ્ન.5. વ્યક્તિગત તરીકે તમે વિવિધ પ્રાકૃતિક ઉત્પાદનોનો વપરાશ ઘટાડવા માટે શું કરી શકો છો?

ઉત્તર : વ્યક્તિગત રીતે હું વિવિધ પ્રાકૃતિક ઉત્પાદનોનો વપરાશ  નીચે મુજબ ધટાડીશ :

→ જરૂર ન હોય ત્યારે ઘરમાં કે શાળામાં વીજ ઉપકરણોની સ્વીચ બંધ કરીશ.

→જરૂર ન હોય ત્યારે પાણીનો નળ બંધ કરી, પાણીનો વ્યય અટકાવિશ.

→ વાહનનો ઉપયોગ ઘટોડીશ.

→ ખોરાકનો બગાડ કરશો નહીં,

→કાગળનો વ્યય કરીશ નહીં.

 →પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ કરીશ નહીં,

પ્રશ્ન.6. નીચે આપેલ બાબતો સંબંધિત પાંચ કાર્યો  લખો કે જે તમે છેલ્લા સપ્તાહમાં કર્યા હોય :

(a) આપણા પ્રાકૃતિક સ્ત્રોતોનું સંરક્ષણ.

(b) આપણા પ્રાકૃતિક સ્ત્રોત પર દબાણનો વધારો.

ઉત્તર : (a) પ્રાકૃતિક સ્રોતોના સંરક્ષણ માટે કરેલાં પાંચ કાર્ય :

→બ્રશ કરતા, શરીર પર સાબુ લગાવતા પાણીનો નળ બંધ કર્યો.

→ નજીકના સ્થળે ચાલીને ગયો.

→ બલ્બના પ્રકાશની જરૂર ન હતી ત્યારે સ્વીચ બંધ કરી.

→ કાગળની બીજી બાજુનો ઉપયોગ કર્યો.

→ તૂટેલી ક્રૉકરીનો છોડ ઉગાડવા ઉપયોગ કર્યો.

(b) પ્રાકૃતિક સ્ત્રોતો પર દબાણનો વધારો કરતા પાંચ કાર્યો:

→ વારંવાર પ્લાસ્ટિકની કોથળીઓનો ઉપયોગ કર્યો અને તેને ગમે ત્યાં નાખી.

→ખોરાકનો વારંવાર બગાડ કર્યો. થાળીમાં ખોરાક રહેવા દીધો.

→ચામડાના બૂટ, પટ્ટો, પાકિટની ખરીદી કરી.

→નોટ બુકના પેજ કારણ વગર ફાડી નાખ્યા.

→નોટબુકમા માત્ર જમણી તરફના પેજ પર જ લખાણ લખ્યું.

→ ટીવી ચાલુ રાખીને મોબાઈલ પર ગેમ રમી.